Mijn vraag aan Gorbi

 

Gorbi. Ik geef het toe, ook ik had een zwak voor hem. Dat hadden we allemaal in het Westen. Hem echt begrijpen deden we niet, we lieten ons door hem inpakken. In tegenstelling tot de modale Russen, die hem haatten omdat hij hen alles afnam wat ze hadden: hun magere bestaanszekerheid en hun nationale trots.

Wanneer wij in het Westen die Russen op tv hoorden roepen dat ze Gorbatsjov een 'zwijn' vonden, schudden wij vol onbegrip het hoofd. Tja, het zijn geen echte Europeanen, die Russen, zeiden we dan. Dat is eens te meer duidelijk. Het zijn in wezen Aziaten. Despotisme is het enige wat ze begrijpen, vrijheid en democratie zijn onbekende grootheden voor de Russische ziel.

Kom maar hier, Gorbi, Russisch knuffelbeertje! Trek het je niet aan! Wij houden wel van je! Eigenlijk hoor je bij ons!

Goed, ik had het voorrecht hem te ontmoeten. Eind jaren negentig. Niet persoonlijk natuurlijk, dat was slechts weinigen gegeven, maar als dagbladjournalist, tijdens een persbijeenkomst ter afsluiting van een conferentie over globalisering en ecologie op de Katholieke Universiteit Tilburg, pardon Brabant. Gorbatsjovs smadelijke aftocht van het politieke toneel lag al enige tijd achter hem. Hij oefende geen enkele invloed meer uit, maar in het Westen was hij nog altijd een graag geziene gast. Bovendien was hij met een erebaan bedacht: voorzitter van het Internationale Groene Kruis. 

De persconferentie zou over milieudingetjes gaan, maar daar had het pseudojournalistieke gajes van SBS 6 en RTL-nieuws geen boodschap aan. Het was op dat moment zwaar hommeles in Tsjetsjenië, en met een minimum aan kennis en een maximum aan camera's en microfoons was men uitgerukt om van Gorbatsjov te vernemen wat hij van de 'situatie' vond, en wilde hij misschien ook nog wat lelijks over Jeltsin zeggen? Dat wilde Gorbi best, maar had hij allang gedaan ten overstaan van alle grote Westerse nieuwsnetwerken die nog belang hechtten aan zijn mening, dus dit was vragen naar de bekende weg. De meeste tv-journalisten doen niets liever. 

Met mijn armoedige opschrijfboekje had ik het nakijken. Een aanwezige 'perschef' zag de televisie vermoedelijk als de Heilige Graal en negeerde mijn koortsachtig opgestoken hand welbewust. Wie dat gelukkig niet deed, was een der andere aanwezige hotemetoten: ene Ruud Lubbers, voorzitter van de conferentie, die mij al enige blikken van verstandhouding had gezonden voordat hij uiteindelijk zijn vinger op mij richtte: 'En nu mag deze meneer wat vragen, want die heeft al tien minuten geleden zijn hand opgestoken.'

Ik nam mij kans waar en vroeg: 'Meneer Gorbatsjov, kunt u vertellen waar en/of wanneer uw betrokkenheid bij het milieu is begonnen?'

Gorbatsjov schraapte zijn keel, schoof zijn stoel naar achteren, en stak van wal. En hoe. Hij bleef maar van wal steken, waarbij hij mij continu doordringend aankeek - reden dat ik hierboven het woord 'ontmoeting' heb durven bezigen. Het was zijn methode. Hij begon met een anekdote die uitmondde in een omstandig betoog dat vele, vele minuten duurde. Hij was veel langer van stof dan bij de vragen over Tsjetsjenië, en hem interrumperen was niet aan de orde, want steeds wanneer dit dreigde, verhief hij zijn stem, sloeg met de vlakke hand op tafel, enzovoorts. Hij was pompeus én persoonlijk, en scheen ecologische vraagstukken werkelijk een warm hart toe te dragen. De bevlogenheid waarmee hij ons allen in de dagen van glasnost en perestrojka had gecharmeerd, leek weer bezit van hem te hebben genomen. 

De camera's en microfoons van SBS en RTL waren ondertussen halfstok gaan hangen, want hier hadden ze niks aan wat was dit voor shit en wanneer hield dit een keer op en ging het weer over dat Tsjatsjanie of whatever.  

Maar voor anderen vulde het begeesterende aura van Michail Sergejewitsj Gorbatsjov de persruimte van de Katholieke Universiteit Tilburg, pardon Brabant. Dat verrukkelijke aura van hoop dat hij ons een jaar of tien eerder kortstondig had geschonken. 

Ik dacht: hij heeft echt iets. Hij kan je echt inpakken. Je kunt gewoon niet anders dan hem mogen. Ik ervoer het nu zelf aan den lijve. Alsof je meteen een persoonlijke band met hem had. Het was gespeeld en tegelijkertijd oprecht. Hoe noem je zoiets ook alweer?

O ja. Charisma.

Na afloop kreeg ik een hand als een bankschroef, en nog even zo'n mooi ingestudeerde diep-empathische blik. Waarop Gorbatsjov zich van mij afwendde, een oudere dame in zijn gevolg opmerkte, haar hoofd met beide handen vastgreep en haar op een aantal robuuste klapzoenen trakteerde.

Gorbi.

Ik had hem nog wel wat willen vragen. Zoals: Michail Segejewitsj, wist u echt niet, diep in uw hart, dat wat u wilde hervormen, zich enkel leende voor sloop of voor instandhouding door middel van leugens, repressie en geweld? Dat het van tweeën één was? Hebt u zich, zoals zo veel idealisten, zelfs sympathieke idealisten, laten leiden door een duizelingwekkende hoogmoed? Moeten we u dat kwalijk nemen, of blijft dankbaarheid op zijn plaats?

In Berlijn schijnen ze het antwoord wel te weten:

En hieronder dan het stukje dat ik naar aanleiding van de bijeenkomst voor het Algemeen Dagblad d. d. 27 november 1999 in elkaar flanste:

Gorbatsjov: Glasnost ging in het begin over het milieu

Hij groeide op in Stavropol in de Noordelijke Kaukasus en was als kind al getuige van een milieuramp. Zijn vader wees hem op de dikke laag stof die het graan bedekte na weer een zandstorm. Hij ervoer wat het betekent als een gemeenschap water tekort komt. ,,We klommen het dak op om de regen op te vangen. En in de winter smolten we sneeuw. Al die droogte was het gevolg van veel te drastische landbouwhervormingen.''

Later, toen hij lid werd van de Opperste Sovjet, kreeg hij schrikbarende rapporten in handen over de toestand van het milieu in zijn land. ,,Miljoenen hectaren landbouwgrond verwoest door ondeugdelijke bouw van energiecentrales. Hele rivieren, bossen en meren vergiftigd.''

Toen hij de leider — en naar later bleek vernietiger — werd van de Sovjet-Unie en de legendarisch geworden termen perestrojka en glasnost introduceerde, was `het milieubewust maken van de burgers' naar eigen zeggen een van zijn hoogste prioriteiten. ,,Glasnost ging in eerste instantie om ecologie'', zei Mikhail Gorbatsjov gisteren op de Katholieke Universiteit Brabant (KUB) in Tilburg. ,,In heel het land werden bijeenkomsten gehouden waarin dit onderwerp aan de orde kwam. Milieuonderzoeken tijdens mijn bewind leidden tot de sluiting van 1300 bedrijven. Wegens ecologisch wangedrag.''

Gorbatsjov, als politicus aanbeden en beschimpt, wil er maar mee zeggen dat zijn huidige rol van milieuactivist niet uit de lucht is komen vallen. Als voorzitter van het Internationale Groene Kruis, een wereldwijde milieuorganisatie, was hij gisteren te gast op een conferentie over globalisering, economie en ecologie, die werd voorgezeten door een andere staatsman in ruste: Ruud Lubbers. Deze is thans hoogleraar Globalisering, Economie en Samenleving aan de KUB en voorzitter van Globus, een `instituut voor globalisering en duurzame ontwikkeling'.

`Mikhail' en `Ruud' presenteerden zich gisteren voor de verzamelde pers als `vrienden'. Nadat ze elkaar in de jaren 80 incidenteel hadden ontmoet, werd het contact hernieuwd op de milieutop in Rio de Janeiro in 1992. ,,Er is mij toen gevraagd of ik leiding wilde geven aan een nieuwe, mondiale milieuorganisatie'', aldus Gorbatsjov. ,,Ik heb altijd gevonden dat er naast het Internationale Rode Kruis een Internationaal Groene Kruis moest zijn. Het was een oud idee van me. Ik volgde mijn intuïtie, zoals altijd. Daardoor ben ik in mijn leven steeds geweest waar ik moest zijn.'' Hij lacht nu met een mengeling van trots en zelfspot: ,,Al was dat niet altijd gemakkelijk.''

Lubbers heeft bij Gorbatsjov `een enorme belangstelling' voor ecologie ontwaard. De Rus bevestigt dat: ,,Het milieu moet bovenaan de agenda van de 21ste eeuw staan. Het conflict tussen mens en natuur is zo groot geworden dat een drastische koerswijziging broodnodig is. Als we nog 30, 40 jaar zo doorgaan, is een ramp onvermijdelijk. Dat is geen kretologie, dat zijn feiten, gebaseerd op berekeningen.''

Helaas moet Gorbatsjov vaststellen dat afspraken die op de top van Rio zijn gemaakt, niet zijn nagekomen en dat veel projecten van zijn organisatie domweg niet zijn uitgevoerd; dat landen die voor zichzelf een goed milieubeleid hebben ontwikkeld, internationale normen negeren, zoals de VS. Om maar te zwijgen van de samenwerking tussen Europa en Rusland, die op alle fronten tekortschiet: ,,Rusland moet op nationaal niveau herboren worden. Dat is ook in het belang van Europa. Maar de bijstand die Rusland van Europa ontvangt, is ontoereikend.'' Gorbatsjov is nu bij een van zijn stokpaardjes aanbeland: ,,Een verenigd Europa zonder Rusland is een illusie.''

Zo gaat Mikhail Gorbatsjov nog even door, in de van hem bekende stijl: gedragen, breedsprakig, geen interrupties duldend en allerminst gespeend van eigenwaan, maar ook onontkoombaar innemend. Verder weet hij nog altijd moeiteloos van het ene onderwerp naar het andere over te schakelen. Als hem naar zijn mening over Tsjetsjenië wordt gevraagd, zegt hij: ,,Tsjetsjenië is een bandietenstaat, een zwart gat in de federatie. Daar moet wat aan worden gedaan. Maar deze kwestie had al in 1991 kunnen worden opgelost. Het model daarvoor was aanwezig. Tsjetsjenië had autonomie moeten krijgen zoals ook een andere Russische republiek, Tatarstan, die heeft gekregen. Ik had een bemiddelende rol kunnen spelen in Tsjetsjenië. De toenmalige leider Doedajev stond daar niet afwijzend tegenover. Maar Jeltsin wilde er niets van weten.''

Dan valt Ruud Lubbers in, terwijl hij een hand op Gorbatsjovs schouder laat rusten: ,,Ik veroorloof me mijn vriend te zeggen dat criminelen moeten worden bestreden, maar dat er ook een beweging ten gunste van het Tsjetsjeense volk op gang dient te komen. En wel in de vorm van een ruimhartige toekenning van autonomie.'' Om er wat beschroomd aan toe te voegen: ,,Wij zijn nu stuurlui aan wal.''

©Carl Stellweg