Hanine Hassan blijft altijd een bruid van de zee, en een dochter van de hoop (2018)

 

Werk van Gazaanze kunstenaars, ter herdenking van het bombardement van Shuja'iyya, een dichtbevolkte voorstad van Gaza-Stad, door Israel  in 2014: 600 artilleriegranaten en 100 bommen van elk één ton, kosttten het leven aan tientallen burgers. 670 gebouwen werden verwoest.

Stel, je hebt nooit de plek mogen bezoeken waarvandaan je familie is verdreven - de plek waar je voor jouw gevoel onherroepelijk thuishoort. Stel, vervolgens, dat je ook je thuis niet meer weet te vinden in de plaats waar je als vluchtelinge opgroeide, omdat die haast onherkenbaar is veranderd.

Het overkwam Hanine Hassan (33), woonachtig in New York, geboren in Gaza. Toen ze er enkele jaren geleden op familiebezoek was, stapte ze in een taxi en vroeg de chauffeur om haar naar de Italiaanse Toren' te brengen, een door de Italiaanse overheid gedoneerd flatgebouw. Straatnamen zijn schaars in Gaza, vandaar dat je er meestal duidelijk moet maken waar je naartoe wil door bepaalde herkenningspunten te noemen.

'De taxichauffeur begon onmiddellijk te tieren,' vertelt ze in een Rotterdamse horecagelegenheid, tijdens een kort bezoek aan Nederland. 'Wanneer hielden mensen eens op hem te vragen om ze naar de Italiaanse Toren te brengen! Er was geen Italiaanse toren meer! De Italiaanse toren was gebombardeerd! Ik vroeg hem of hij met zijn verkeerde been uit bed was gestapt. Hij wist toch zeker nog wel waar die toren had gestaan?'

De inmiddels volledig verwoeste Italiaanse toren in Gaza-stad

Je zou de anekdote kunnen afdoen als wrang, met een vleugje zwarte humor. Al een stuk minder amusant is het te horen dat wat nog wél overeind staat in de Strook van Gaza, soms moeilijk is terug te vinden, omdat alle oriëntatiepunten in de verre omtrek zijn verdwenen. Omdat de omgeving op een omgewoeld maanlandschap lijkt. Zoals het geval is in Shuja'iyya, de dichtbevolkte voorstad van Gaza-Stad, die Israel tijdens het grootschalige militaire offensief in 2014 bestookte met 600 artilleriegranaten en 100 bommen van elk één ton, waardoor tientallen burgers omkwamen en 670 gebouwen volledig werden verwoest.

Wat betekent een thuis nog als je het amper meer herkent? Palestijnen in Gaza moeten aan veel problemen het hoofd bieden, en dit is niet een van de minste.

Hanine sloeg haar vleugels uit. Ze nam de enige vluchtweg naar een beter leven die voor Palestijnen openligt: die van het onderwijs. Vanwege haar uitzonderlijk goede schoolprestaties kreeg ze een beurs om in het Westen te gaan studeren. Ze kwam in Nederland terecht, studeerde als arts en politicologe af aan de Universiteit van Amsterdam, verwierf het Nederlandse staatsburgerschap, en is tegenwoordig PhD-kandidaat aan de Columbia University in New York.

Ze is, kortom, een wereldburger geworden. Of niet? In ieder geval ligt haar hart nog altijd in Jaffa. 'Ik moest het mijn vader altijd nazeggen: Ana min Jaffa, ik ben van Jaffa. Omdat hij niet wilde dat ik het zou vergeten. Gaza was ons tijdelijke thuis, het echte thuis lag 70 kilometer verderop. Jaffa wordt door Palestijnen Arus al-Bahr genoemd, 'Bruid van de Zee'. En zo noemde mijn vader mij ook: Bruid van de Zee. Dat heeft de toon voor mij gezet. Zo ben ik opgegroeid: in het besef dat Palestina een plek is waar ik niet naartoe mag, terwijl dat wel mijn recht is.'

Oude prent van Jaffa

Of ze er ook echt naartoe zou gaan als het zou mogen? ‘O, absoluut. Al was het maar om de verhalen die ik mijn hele jeugd heb gehoord tastbaar te maken: over het huis van mijn grootmoeder dat ze moest achterlaten, de spullen die ze niet kon meenemen. Tot ik de kans krijg het met eigen ogen te zien, behelp ik mij met Google Earth: je stopt de verhalen die je zo goed kent daar als het ware in, en je ziet het toneel van die verhalen voor je ogen verschijnen, zeventig jaar na dato. Je ziet de wijk waarover je grootouders het zo vaak hebben gehad. Je ziet, als derde-generatie-vluchteling, het bewijs dat er geen sprake is van een luchtspiegeling, zoals Israel het ons wil doen geloven.'

Een buitenstaander zou kunnen denken dat het voor iemand als Hanine, die ongetwijfeld een mooie academische carrière wacht, beter is het verleden achter zich te laten. Maar in Nederland leerde ze, nog maar 17 jaar oud, zichzelf kennen op een manier die haar juist nog steviger aan haar afkomst bond. 'Mijn geloof en mijn huidskleur werden ineens veel belangrijker. Vanwege de verschillen, waarvan ik me niet bewust was, totdat een Nederlandse professor in de collegezaal overdreven duidelijk begon te articuleren en mij daarbij steeds aankeek. Het duurde een hele tijd voordat ik begreep waarom hij dat in vredesnaam deed: omdat ik zo ongeveer de enige in de zaal was met zwart haar en een donkere huid. Omdat hij mij beschouwde als anders, terwijl ik dat idee zelf tot dan helemaal niet had.

'Nog een voorbeeld: Ik studeerde eerst medicijnen en wilde graag stage lopen op de cardiologische afdeling van het AMC. Daarvoor moest je hele hoge cijfers halen en die haalde ik. Op een dag stond ik met een klein groepje uitverkorenen klaar om die afdeling te betreden. We wachtten op de cardioloog die ons zou binnenleiden. Toen die verscheen, gaf hij mij zijn jas. Opnieuw wist ik niet wat me overkwam. Tot ik me realiseerde dat hij mij, vanwege mijn uiterlijk, aanzag voor een wasvrouw of zoiets. Ik wist niet wat ik moest doen, liep maar achter hem aan, wat zijn verbazing wekte. Uiteindelijk was ik gedwongen hem het misverstand uit te leggen, waarop hij zich uitputte in verontschuldigingen.'

'Dit hele voorval deed me beseffen wat racisme is, hoe diep het zit ingebakken, ook al bedoelde die cardioloog het helemaal niet kwaad en geneerde hij zich oprecht. Tot dan had ik gedacht dat racisme enkel een onderdeel was van Israelische apartheid, nu ontdekte ik hoe wijdverbreid het is. Israel werd minder speciaal, ik werd mij bewust van een veel groter racistisch verband, waarvan Israel een onderdeel is. Het heeft me meer solidair gemaakt met andere groepen die lijden onder discriminatie en onderdrukking.'

Om die reden is Hanine misschien des te dieper verknocht aan waar ze vandaan komt, en des te sterker betrokken bij de Palestijnse kwestie, die ze op de voet blijft volgen. Haar proefschrift handelt daarover. Het grootste probleem aan Palestijnse zijde, lijkt er een van eenheid te zijn. De verzoening tussen FATAH en HAMAS waaraan op dit moment gewerkt wordt, ziet zij daar wat in?

Ze schudt het hoofd. 'Het fundament is zo wankel en corrupt dat het geen perspectief biedt voor nationale bevrijding. FATAH en HAMAS zitten samen op een zinkend schip. En zelfs al zouden ze, ondanks hun sterke ideologische verschillen, een geloofwaardig akkoord bereiken, zal dat dan iets veranderen aan de houding van Israel? Zal het dan ineens wel aan de onderhandelingstafel plaatsnemen?'

'De Palestijnen verdelen, ze politiek en geografisch isoleren, is altijd Israelisch beleid geweest, daarvoor is Palestijnse aanmoediging niet eens nodig. In dat licht is de blokkade die Gaza al twaalf jaar afzondert, niet bijzonder. Ze is zelfs logisch. Gaza afzonderen is vanaf het begin het doel geweest van Israel. Uit onlangs vrijgegeven notulen van het Israelische veiligheidskabinet blijkt dat vlak na de verovering van de Westelijke Jordaanoever en de Strook van Gaza in 1967, premier Levi Eshkol opperde om Gaza te weinig water te geven, zodat de boomgaarden zouden verdorren en de bewoners wel zouden moeten vertrekken. En zijn latere opvolger Yitzhak Rabin verzuchtte nog voor de Oslo-akkoorden in 1993 dat hij Gaza graag in zee zag verdwijnen.

'Ten slotte: de evacuatie van kolonisten uit de Strook van Gaza door premier Ariel Sharon in 2005 had geen ander doel dan Gaza nog efficiënter af te grendelen om er met nog minder kans op eigen verliezen, militaire strafexpedities tegen te kunnen uitvoeren. Dat gaat immers veel gemakkelijker als je niet met je eigen bevolking binnen die strook rekening hoeft te houden. Het uiteindelijke doel is om de Palestijnse bevolking tot vertrek te dwingen, zowel op de Westelijke Jordaanoever als in de Strook van Gaza, maar met name in de Strook van Gaza, omdat veruit de meeste mensen daar een vluchtelingenstatus hebben en Israel vooral van dat soort mensen af wil.'

'Je moet je voorstellen dat veel mensen in Gaza vanaf pakweg de zesde verdieping van een flatgebouw hun vroegere thuis kunnen zien liggen, enkele kilometers verderop, over de grens, waar nu bijvoorbeeld Russische migranten wonen. Van die pijnlijke aanwezigheid van vluchtelingen is Israel zich altijd zeer bewust geweest. Tegelijkertijd beseft het dat het onze grootouders heeft weten te verdrijven, dus waarom zou het niet nog een keer lukken om ons weg te krijgen?'

'Mijn uitzicht op hoop? Ik heb de overtuiging dat elk racistisch regime vroeg of laat uit elkaar valt. Israel is niet de eerste kolonisator, maar hopelijk wel de laatste. Herinner je je dat Donald Trump na een staatsbezoek aan Saoedi-Arabië verklaarde dat hij zijn reis naar het Midden-Oosten nu had afgesloten en naar Israel ging? Dat heeft onder Palestijnen tot nogal wat hilariteit gewekt. Was hij dronken of stoned of zo? Nee. Hij gaf blijk van de mentaliteit van de Verenigde Staten, van Europa, van Israel zelf. Israel ligt, als kolonisator, kennelijk niet in het Midden-Oosten.'

Is het dan louter een kwestie van wachten totdat het zionistische bestel aan zijn eigen gespletenheid te gronde gaat? Hanine koestert, als vele anderen, de hoop dat BDS het proces zal bespoedigen. 'BDS geeft het signaal af dat Israel misschien nog wel de steun geniet van regeringen, maar dat het in de publieke opinie de strijd aan het verliezen is. Israel is niet langer de vriend van het Westen, van de mensen die daar wonen, langzaamaan raakt het in het defensief.'

Ondertussen blijft het de vraag hoe de bevolking van Gaza het uitzingt. Hoe zit het met de wederopbouw, na drie vernietigende militaire strafexpedities?

Het antwoord is snel geleverd: daar is vrijwel niets van terechtgekomen. 'Het door de Nederlandse diplomaat Robert Serry bedachte wederopbouwmechanisme, waarmee Gaza na het oorlogsgeweld bouwmaterialen zou moeten kunnen invoeren, werkt totaal niet, omdat Israel het blokkeert. Er druppelt wel hulp binnen, maar waaraan het ontbreekt, is de wil van het Westen om Israel zelf te laten opdraaien voor de schade die het heeft aangericht, of om het onder druk te zetten de blokkade op te heffen. Neem de donatie van containerscanners door Nederland, bedoeld om meer in- en uitvoer van goederen uit de Strook van Gaza mogelijk te maken. Dat is zeer genereus van de Nederlandse regering, maar ze had er de voorwaarde aan moeten verbinden dat Israel een einde maakt aan de blokkade. Dat is niet gebeurd, en zo blijft de internationale gemeenschap de bezetting faciliteren.’

Daar staat de buitengewone inventiviteit tegenover van de bevolking in Gaza. 'Uit de drie lagen puinhopen van drie oorlogen weet ze alles te halen wat nog waarde heeft als bouwmateriaal. We zijn experts geworden in hergebruik.’

Het is ook niet zo, zegt ze, dat er niets is hersteld, maar het trage tempo waarin dit gebeurt, brengt weer specifieke problemen met zich mee. 'De in 2008 aangerichte schade is niet eens helemaal hersteld, en we zitten nog middenin de reparatie van de schade van 2012. Mensen van wie de woning is verwoest, komen op een wachtlijst. Sommigen staan daar al tien jaar op. Ondertussen gaat het compensatiegeld dat ze ontvangen om een nieuw huis te bouwen, op aan de kosten van levensonderhoud: velen zijn immers werkloos en moeten ergens van leven. En dus hebben ze vaak geen geld meer over tegen de tijd dat ze eindelijk aan de beurt zijn.'

En zo sleept het leven in Gaza zich voort, in de beklemmende wetenschap dat Israel zowat elk aspect ervan controleert. 'Je hebt het idee dat ze alles van je weten. Ze beheersen immers ook de telecommunicatienetwerken. Zo ontvangt elke eigenaar van een mobiele telefoon de "gelukwensen van de Israelische strijdkrachten" tijdens het Suikerfeest of Offerfeest. Waarom zouden de Israelische strijdkrachten die in vredesnaam versturen? Omdat het een manier is om te zeggen: we houden jullie allemaal in de gaten.'

'En dat is ook echt zo. Ze weten of je ziek bent, of een familielid van je ziek is. Bij de moeder van een kennis van me is onlangs kanker vastgesteld. Hij kreeg een telefoontje: Het spijt ons te horen dat het slecht gaat met je moeder. Ze kan de zorgen van een goed ziekenhuis in Israel wel gebruiken. Wij kunnen haar een vergunning bezorgen om daar naartoe te gaan, als jij bereid bent ons bepaalde informatie te leveren. Zo probeert Israel onze samenleving te corrumperen.'

Maar waar de onderdrukkingspolitiek van Israel in grote lijnen succesvol mag worden genoemd, daar lijkt het wat dit laatste aspect betreft - corrumpering - te falen, althans in Gaza. En dat geeft Hanine hoop, zelfs in het licht van de catastrofale VN-voorspelling dat Gaza in 2020 onleefbaar zal zijn.

'Economisch en ecologisch is Gaza bezig in de afgrond te glijden,' zegt ze. 'Maar er is een ruimte waarin Israel nog niet heeft weten door te dringen: de ruimte van ons collectieve moreel. Mensen zijn nog altijd volop bereid om eerlijk en fatsoenlijk tegenover elkaar te zijn. En zo weten ze te overleven. Pas als dat ophoudt, stort de samenleving in. Voorlopig zijn we er nog voor elkaar. Als de een geen elektriciteit heeft, krijgt die het van een ander. De economische ontberingen worden samen gedragen. De mentaliteit is niet: ik heb wat geld over, dat houd ik voor mijzelf, want wie weet hoe hard ik het nog nodig zal hebben, maar: ik heb wat geld over, mijn buurman niet, ik geef hem een deel, en zo slepen we er elkaar doorheen.'

Schetst Hanine een te rooskleurig beeld? Het lijkt mij, schrijver dezes, Hanines gesprekspartner, van niet. Want dit was wat een winkelier in het vluchtelingenkamp Jabaliyya in Gaza ruim twintig jaar geleden tegen mij zei, toen ik er voor het eerst was, en ik zag hoe de ellende er al uit zijn voegen barstte, onder meer als gevolg van een blokkadepolitiek die destijds al bestond: 'Ik ben al lang en breed failliet. Waardoor ik de winkel toch kan openhouden? Omdat het hier niet gaat zoals bij jou, habibi. Wij werken hier op basis van vertrouwen. Mijn zakenpartners accepteren van mij een ongedekte cheque, omdat ze mij kennen, omdat ze respect hebben voor de reputatie van mijn familie.'

Die mentaliteit lijkt tot op de dag van vandaag onaangetast gebleven, precies zoals Hanine beweert. Want daags na het gesprek met haar, verscheen op de website Middle East Eye een verhaal over schoenenverkoper Osama Abudalal die alle schulden die hij nog had uitstaan, had kwijtgescholden. Om welk bedrag het gaat wil de 33-jarige winkelier niet openbaren, maar het is in ieder geval meer dan hij sinds zijn 18de heeft verdiend, zo zegt hij. En zijn initiatief heeft navolging gevonden. Er ontstond een kwijtscheldingscampagne op sociale media die inmiddels 250.000 dollar heeft opgeleverd, en daarbij zijn talrijke plaatselijke donaties van voedsel, medicijnen, warme maaltijden, kachels en meer, niet meegerekend.

Osama Abudalal

'Je moet het zo zien,' zegt Hanine Hassan. 'Die solidaire ruimte geeft ons het gevoel dat we toch vrij zijn. Die zorgt ervoor dat moeders hun kinderen keurig gekamd, tot in de puntjes verzorgd, naar een kapot geschoten school blijven sturen. Die maakt dat mensen schoonheid blijven zien in kleine dingen. Ik ben er opgegroeid en kom er nog vaak, dus ik weet dat als je zonder stroom komt te zitten, je er niet eens bij anderen om hoeft te vragen. Mensen komen die uit zichzelf aanbieden. Het lijkt er haast op dat hoe erger Israel ons onder druk zet, hoe sterker onze onderlinge verbondenheid wordt.'

Maar stel nou eens dat Gaza daadwerkelijk fysiek onleefbaar wordt, ondanks alle onbaatzuchtigheid? Neem de kwestie van het water, waarvan nu al 90 procent ongeschikt is voor consumptie 'Ik kan het niet drinken, of er mijn gezicht mee wassen. Het is of ik mijn hoofd in een emmer met zeewater stop. Maar het is geen moment in me opgekomen dat we helemaal zonder zullen komen te zitten. Want ik zie de zee: een hoop water nietwaar? En dan denk ik: we zullen een manier vinden om dat te gebruiken.

Is dat realistisch? 'Het is zoals we tot nu toe hebben weten te overleven, dus is het heel realistisch. Bekijk het zo: je komt vast te zitten in een lift en je mobieltje heeft nog maar heel weinig stroom. Het eerste wat je dan voelt, is paniek. Maar al snel kalmeer je, en ga je heel nuchter en geconcentreerd nadenken over een manier om je uit deze situatie te redden. Zolang je er alles aan doet om uit die lift te komen, heb je altijd een kans dat het je lukt. En dat is mijn metafoor voor Gaza: zolang we er alles aan blijven doen om de nood het hoofd te bieden, zal Gaza altijd een kans hebben dat het overleeft.'

©Carl Stellweg